Д-р Радосвета Василева е бугарска правничка, чии истражувачки интереси ги опфаќаат правото на ЕУ и компаративното јавно и приватно право. Таа одржува личен блог посветен на владеењето на правото во Бугарија. Неодамна објави свое видување на македонско-бугарскиот спор во New Eastern Europe кое ви го пренесуваме во целост:
Бугарија неодамна се спротивстави на почетокот на пристапните преговори со Северна Македонија поради спорот околу јазикот, историјата и наследството. Владата на Бојко Борисов ја обвинува Северна Македонија за непочитување на Договорот за пријателство потпишан во 2017 година, што требаше да ја унапреди соработката и да ги ублажи несогласувањата. Овој потег привлече низа емоции, обвинувања и помпезни политички изјави.
За прагматичните евро-атлантисти, ветото на Бугарија за пристапни преговори го запира потребниот економски развој на Балканот. За поромантично наклонетите, одлуката на Бугарија го става во мирување век и половина долгиот сон да нема граница меѓу Бугарија и Македонија. Некои застанаа на официјалното гледиште на Скопје дека Бугарија го крши правото на самоопределување на Северна Македонија и отидоа дотаму што барањата на Бугарија ги нарекоа „малтретирање“. Други, пак, вперија прсти кон бугарскиот премиер Бојко Борисов, кој наводно ги искористува полемиките за домашна употреба бидејќи парламентарните избори се приближуваат, особено во време кога тој не е премногу популарен. Имаше повици до ЕУ и САД да извршат притисок врз Бугарија да го смени својот став.
Среде гневот, зарем не ни недостасуваат некои витални елементи на сликата?
Бугарско-северномакедонско министерство за вистината?
Според член 8 (2) од Договорот за пријателство, Бугарија и Северна Македонија треба да формираат „Заедничка мултидисциплинарна експертска комисија за историски и образовни прашања, со цел да придонесе за објективно, научно толкување на историските настани, засновано врз автентични и базирани на докази историски извори“. Формулацијата може да биде обвинета за политички патос, но, во суштина, Бугарија и Северна Македонија се обврзаа на создавање министерство за историска вистина – идеја што може да биде многу критикувана и од историска и од правна перспектива.
Здравиот разум и слободата на говорот, вклучително и последователното право на стручно мислење, диктираат дека не само што е можно, туку е и многу веројатно дека истите факти можат да се читаат и толкуваат на различни начини. Без разлика дали тоа е направено во добра или лоша намера е друга приказна, и навистина, историски, може да се посомнева дека двете земји учествувале во пропагандни и валкани кампањи едни против други. Ова тешко може да изненади со оглед на историските тензии во регионот. Сепак, двете земји јасно презедоа нешто што се чини невозможно и што може да наштети на академската слобода на долг рок.
Уште подалеку – како што произлегува од извештаите – еден од најспорните периоди со кој се очекува оваа експертска комисија е Втората светска војна. Како Бугарка, јас сум навистина збунета зошто Северна Македонија и Бугарија се очекува да имаат заедничко разбирање за овој сложен историски период, кога во самата Бугарија има жестоки дебати кои не само што ги делат Бугарите, туку и бугарската еврејска заедница.
Еден пример
„ЕУ обсервер“ ја нарече моменталната состојба во случајот – фијаско, „влечејќи ги Хитлер, Сталин и Тито“. Новинарот Ендрју Ретман донекаде ги тривијализира барањата на Бугарија: „Бугарија, исто така, сака книгите да престанат да кажуваат дека е виновна за фашистичката окупација на Северна Македонија во Втората светска војна, иако тоа беше, како што една од државите на оската на на Хитлер“. Македонската мејнстрим пропаганда, како што е видлива на социјалните мрежи, отворено го означува царот Борис Трети како „фашист“.
Во Бугарија, сепак, постојат спротивставени наративи за улогата на царот Борис III и во Втората светска војна, кои се базираат на исти факти. Царот Борис III играл опасна игра со Хитлер, обидувајќи се да го заштити своето кралство од раздробување. Борис III на крајот одби да депортира 48.398 бугарски Евреи во концентрациони логори, што ја прави Бугарија единствената земја од Оската која го спаси целото нејзино еврејско население. Како и да е, според вообичаеното објаснување, Борис III не можел официјално да одбие да ги депортира Евреите од Вардарска Македонија, Егејска Тракија и Пирот (тогаш окупирани територии од Оската, управувани од Бугарија) затоа што не биле бугарски државјани. Борис III почина во 1943 година, непосредно по состанокот со Хитлер, и имаше шпекулации дека тој е отруен поради неговото одбивање да ги депортира бугарските Евреи во логорите на смртта – па иако не можат да се проверат, тие помогнаа да се подобри имиџот на Борис како „спасител“ .
Од „бугарска перспектива“ – фашист или спасител тогаш?
Зависи кого прашуваш. Во својата книга „Човекот што го играше Хитлер“, Самуел Ардити, бугарски Евреин кој го преживеал холокаустот и живее во Израел, тврди дека Борис III играл одлучувачка улога во спасувањето на бугарските Евреи. Тој го поддржува ставот дека Борис немал избор кога станува збор за депортацијата на Евреите кои не биле бугарски државјани. Мајкл Бар-Зохар, израелски историчар и политичар, кој исто така е преживеан од холокаустот од Бугарија, споделува слично толкување во неговата книга „Надвор од дофатот на Хитлер: Херојското спасување на бугарските Евреи“, во која тој исто така им оддава почит на бугарските граѓани кои активно работеа за Борис да го измами Хитлер и да го одигра „еден од најголемите блефови во историјата на Втората светска војна“.
Како силен контраст, во „’Спас’ и пад: Микроекономијата на државниот антисемитизам во Бугарија 1940-1944 година“, Румен Аврамов заклучува дека политиките на Борис се антисемитистички и дека реалноста е дека мала група Бугари придонела за спасување на Евреите од другите Бугари. Леа Коен, претседател на бугарското здружение на преживеани од холокаустот и нивните деца, исто така е жесток критичар на царот Борис III – таа се обиде да го разоткрие наводниот мит дека Борис III не сноси одговорност за исчезнувањето на Евреите од Македонија и Тракија во повеќе наврати.
Ако мислите дека горенаведените спорови се комплицирани и тешко се решаваат, подгответе се, затоа што има уште повеќе. Во приватен разговор, ми беше кажано дека некои членови на бугарската еврејска заедница се сомневаат оти Самуел Ардити е пристрасен поради неговото пријателство со Симеон Сакскобурготски, синот на Борис Трети. Сепак, оваа интрига е тешко да се помири со фактот дека таткото на Самуел Ардити, Бинјамин Ардити, кој бил член на три состави на Кнесетот зборувал за „нескршливата волја на Борис да ги спаси бугарските Евреи“ во неговата книга „Улогата на Борис III во протерувањето на бугарското еврејство“, објавена во Тел Авив во 1952 година.
Во меѓувреме, Мајкл Бар-Зохар тврди дека Евреите од Бугарија кои останале во Бугарија и не емигрирале во Израел, за разлика од огромното мнозинство Бугарски Евреи, биле комунисти. Тој верува дека ова е причината зошто тие го прифаќаат „комунистичкиот став“ дека бугарските Евреи се само преживеани а не луѓе што биле спасени. Навистина не е тајна дека имало бугарски Евреи кои или биле дел од партизанското движење или активно го поддржувале – многумина останаа во Бугарија и играа улога во Бугарската комунистичка партија. Исто така е добро познато дека Борис III бил особено непријателски расположен кон партизанското движење. Во некои бугарски домаќинства, вклучително и бугарски еврејски, „партизан“ е синоним за терор, додека во други е олицетворение на слава и гордост.
Зошто е ова важно за членството на Северна Македонија во ЕУ?
Како што се гледа погоре, сеќавањето за Втората светска војна е премногу свежо и луѓето можат да имаат дијаметрално спротивни ставови во зависност од нивните лични убедувања и семејната историја, независно од етничката припадност. Дали навистина ги решавате овие тензии со формирање на Министерство за вистината што ќе донесува пресуди за тоа кој е во право или не? Зарем ова не е рецепт за да предизвикате уште поголема горчина и болка? Во ова светло, Договорот за пријателство на Бугарија и Северна Македонија изгледа уште повеќе како идеалистички потфат и слепа улица.
Во меѓувреме, 83,8 проценти од Бугарите не го поддржуваат членството на Северна Македонија во ЕУ, освен ако не се решат историските спорови со Бугарија. И зошто би биле? Тие не се задоволни од македонските историски наративи и повеќепати им беше ветувано од министрите на Бојко Борисов и крајно десничарските коалициски партнери дека корекцијата на овие наративи е услов за влез во ЕУ.
Оние кои веруваат дека Борисов стави вето на членството на Северна Македонија само за да се обиде да го спаси неговиот углед, кој беше нарушен од масовните протести, пред претстојните редовни избори следната пролет, се вклучуваат во површно читање. Третата влада на Борисов со години ветува дека Северна Македонија ќе го поправи својот историски наратив. Тоа ќе мораше да се испорача дури и да немаше масовни протести во Бугарија.
Авторството на оваа „Криза за проширување“ треба да се бара меѓу идеолозите на Договорот за пријателство (меѓу нив не се Борисов и премиерот на Северна Македонија, Зоран Заев) и мноштвото дипломати и официјални лица кои навиваа кога беше потпишан договорот. Токму овој договор го овласти Борисов и му обезбеди вистинска алатка за виткање на рацете, со псевдо-правна основа на која може да се потпре. Без оглед на тоа колку анекси се потпишани, овој договор ја отвори Пандорината кутија, која ќе ги труе односите меѓу Бугарија и Северна Македонија со години. Непотребно е да се каже, во зависност од нивното потекло и убедувања, граѓаните на секоја земја ќе го ценат историскиот наратив кој најмногу им се допаѓа, без разлика каква верзија на вистината заедничката мултидисциплинарна експертска комисија одобрува за масовна потрошувачка.
