Првото спомнување на вапсани јајца се наоѓа во ракопис од 10 век пронајден во библиотеката на грчкиот манастир Света Анастасија. Според ракописот, по велигденската богослужба, игуменот им ги поделил осветените јајца на браќата со зборовите: „Христос воскресна!“
Велигден е најсветлиот празник во христијанството. Ја отелотворува главната идеја на религијата – победата на животот над смртта. Материјалниот симбол на вечниот живот e јајцето, на кое му беше дадено свето значење долго пред христијанството.
Како се појавил обичајот да се вапсаат јајца за Велигден?
Што значат велигденските јајца? За христијаните јајцето е симбол на верата во Воскресението, потсетник дека после смртта следи повторно раѓање во вечноста, победа над гревот и смртта. Ова е одраз на законот на вечниот живот – основата на христијанскиот светоглед. Јајцето се смета и за симбол на Светиот гроб, бидејќи под тврдата и безживотна луспа се крие нов живот. На јајцето во претхристијанските верувања му биле давани магични својства кои датираат уште од античките цивилизации. Луѓето биле фасцинирани од способноста на јајцето да се претвори во живо суштество, па оттука јајцето било обожувано: Симболични јајца направени од глина, мермер и други камења се пронајдени во античките погребни места на Сумерите, Египќаните, Етрурците. Старите Египќани разменувале обоени јајца кога Нил се поплавил, но го сметале јајцето и за симбол на плодност, па затоа го закачувале на влезот во домовите и храмовите. Од древните земјоделски племиња зачуван е обичајот да го слават доаѓањето на пролетта и да си разменуваат јајца како симбол на животворната моќ и повторното раѓање на природата. Посебното значење на јајцето се споменува и во индиските Веди. Птиците таму се нарекуваат „двапати родени“ – прво како јајце, а потоа како пиле. Римјаните носеле јајца на прославите вохрамовите. На ова му претходела легенда дека на роденденот на императорот Марко Аврелиј, кокошка снела јајце со црвена точка. Словените му дадоа на јајцето мистериозно значење. Во него видоа слика на светскиот поредок: жолчката ја персонифицира земјата, а белката ја персонифицира небесната сфера. Јајцето и за нив беше симбол на пролетното сонце.
Трансформација на античкиот симбол во христијанството
Јајцата присутни во древните традиции и ритуали биле прифатени и во христијанството. Но, овој симбол бил исполнет со нова содржина. Обичајот на подготвување ритуални (бојадисани) јајца за Велигден се објаснува со неколку легенди и традиции: Дева Марија му дала на бебето Исус да си игра со фигурини од обоени јајца. За време на Воскресението Христово, камењата на Голгота (ридот во Ерусалим каде што, според Библијата, е распснат Исус Христос) се претвориле во црвени јајца. Каменот што ја затворил пештерата на Исус имал облик на јајце. Марија Магдалена, која се смета за еднаква на апостолите, според легендата, дошла во Рим со евангелската проповед и му донела јајце како подарок на императорот Тибериј. Но, царот не верувал во чудото на воскресението и одговорил дека ќе верува кога белото јајце ќе стане црвено. Тогаш јајцето во неговите раце станало темноцрвено.
Постои и популарно објаснување за велигденскиот симбол: надворешно безживотното јајце го задржува животот во себе – од него излегува жива птица. Така Христос беше мртов три дена, но воскресна за спасение на христијаните. Се верува дека ова е една од причините зошто јајцето стана симбол на повторното раѓање и вечен живот.
Традицијата на вапсување јајца за празникот има и практично објаснување. Се верува дека во топлите земји се обидувале да ги сочуваат јајцата за време на постот, кога јајцата се исклучени од исхраната, и за да го направат тоа, тие биле варени а, за да се разликуваат од сировите јајца, ги бојосувале во различни бои.
Ритуално значење на велигденските јајца
Зошто на Велигден се вапсуваат јајца? Тие се обоени во црвено во спомен на крвта на Спасителот пролеана од него за гревовите на човештвото. Со текот на времето, при создавањето на симболот на воскресението и вечниот живот, почнаа да се користат и други бои, симболизирајќи различни духовни вредности. Се појавија различни техники за боење јајца, кои станаа посебен вид на народна уметност.
Главната обредна боја е црвената, која го симболизира продолжувањето на животот, здравјето и плодноста. Сината боја пак, го симболизира небесниот живот. Сината е поврзана со Дева Марија, која дава надеж, носи добрина, љубов кон луѓето. Белата е бојата на духовната чистота, која го претставува небесниот живот. Жолтата боја служи како заштита од темни сили и земни искушенија, симболизира просперитет и благосостојба. Златната, портокаловата боја спасува од меланхолија и очај, кои се сметаат за смртни гревови. Кафената – бојата на земјата, симболизира плодност и просперитет, добро здравје. А, зелената е поврзана со пролетното будење на природата.
Во постарите времиња, луспите од осветените јајца (вапсани јајца кои се носеле во црква), не се фрлале. Туку, тие се мешале со семето за садење или се користеле како ѓубриво за цвеќињата, билките и растенијата. Отсекогаш велигденските јајца се давале на пријатели и познаници за Велигден и деновите по празникот. Во народните традиции им било дадено и волшебно значење, на пример, осветените јајца се тркалале низ полето, надевајќи се дека ќе обезбедат добра жетва. Се сметало дека е можно да се излечат болестите на домашните говеда со тркалање на велигденско јајце по кичмата. Или пак, осветени велигденски јајца се ставале во аглите на куќата за да ја заштитат од пожар и негативни влијанија.
Стара традиција е и кршењето со велигденски јајца за време на празниците, тестирајќи чие јајце има погуста луспа. Ова е вообичаена и популарна забава и денес: и децата и возрасните се натпреваруваат чие јајце ќе издржи најдолго, а луспата ќе остане ненапукната откако ќе биде погодена од друго јајце.
Благодарение на обичајот велигденските вапсани јајца да се чуваат до следниот Велигден, од практични причини некои јајца почнале да се прават од дрво, а подоцна и од естетски причини – од порцелан, сребро, злато и скапоцени камења.
