Милан Банов, познато име на македонското новинарство, долгогодишен новинар и уредник во „Нова Македонија“, а потоа и во дневниот весник „Македонија денес“ и неделникот „Денес“, колумнист во „Дневник“, скопјанец, поточно дебармаалец, не треба многу да го прашувате за Скопје.
Елоквентен и усно, како и писмено, ја кажува својата приказна за Скопје речиси како монолог, со мои повремени куси упаѓања.
Како стар скопјанец, како денес го доживуваш Скопје?
– Скопје го доживувам на неколку начини. Прво, не можам да не се согласам дека нешто мора и да се менува, не може сè да остане исто, но секогаш ја правам дистинкцијата меѓу „Скопје убаво“ и „Скопје поубаво“. Ова „поубаво“ секогаш го ставам во наводници, зашто мора да задоволи два критериума: естетски и етички, и за тоа е сведок ова денешново Скопје кое е непрепознатливо, но со вака исчашен естетски и етички критериум според коj Скопје се менува не можам да се согласам. За мене Скопје е остров на минатите денови и поле на отворени можности.
Кога велиш „остров на минатите денови“, претпоставувам дека мислиш на некои свои катчиња во градот што останале неизменети…
– Јас сум од Дебар Маало, па иако и тоа е сменето до непрепознатливост (на крајот на краиштата, сега има две „Идадии“, а не една – и таму царува вистински плурализам на кафеани), сепак има некоја магија, сепак чува мириси и бои што ме потсетуваат на некои поранешни времиња. Дебар Маало некогаш било периферија на Скопје, а сега е центар, и тие дистанци во градот се кратат, пред сѐ во главата. Во општината Центар јас не ги гледам бараките, ами некогашното Учителско училиште, во кафеаната Дебар Маало ја гледам мојата некогашна градинка, која потоа стана пензионерскиот дом. Порано знаев што манџа се готви кај Славе Биљбиљ, иако кафеаната му беше на „Орце Николов“, а јас живеев кај Фонтаната. Скопје некогаш беше најдолгиот град во Југославија, од Сарај до Драчево, но сега почна да оди во висина. Ако порано сме тргнувале рано взори на излет во Сарај за да го фатиме денот, јас сега стасувам за десетина минути од Центар до Карпош 4. Дистанците се кратат. Но, постојат оние други дистанци што стануваат сè поголеми, дистанците меѓу луѓето. Јас сè уште го прашувам комшијата во лифт на кој кат оди, иако често се возиме заедно. Некои комшии не се ни јавуваат да посакаат „добар ден“ – тоа се тие дистанци, тоа отуѓување, кое е неминовно. Ми велат, ти си глупав носталгичар, но не гледам ништо лошо во носталгијата и сентиментализмот. Скопје не е веќе оној град што го знаеме до земјотресот или потоа до 90-тите. Еден поранешен долгогодишен белградски градоначалник и светски урбанист Богдан Богдановиќ, во една своја книга пишува дека секој град треба да се набљудува како превртени чорапи, значи однатре, да се гледа неговата содржина, луѓето. Ако ги гледаш само фасадите, тие се Потемкинови села, само празна надворешност. Џабе се скопските Ајфелови кули или Таџ Махали, тоа не е Скопје во кое веќе не можеш да го препознаеш Камениот мост или Плоштадот, останаа само Ристиќева палата, зградата Шкапреда, некои куќарки со чешми во дворовите во Ново Маало и во Маџир Маало. Многу наши сограѓани не се скопјани. Не ги проблематизирам рурално-урбаните односи, немам против луѓето што се доселиле во Скопје, но не можеш да дојдеш тука и да ги донесеш со себе своите навики, да не сакаш да се приспособиш на градското живеење. Тоа е она што градот го направи непрепознатлив.
Ти сепак си имаш една своја екипа луѓе со кои повремено или редовно се среќаваш. За што најчесто зборувате на тие средби?
За жал, сè помалку нѐ има, но кога ќе се сретнеме, зборуваме токму за овие работи; тоа се тие мали искри на сеќавањата што нè потсетуваат на еден порано чист град и невино време, не само во буквалната смисла на зборот, туку и во смисла на начинот на живеење, на душите на луѓето. Читам неодамна, ги колеле коњите во Зоолошка градина. Ги колеле и во мое време, ама ни даваа претходно да ги јаваме. Тоа не се само сеќавањата на мајмунчето Коко или на Мачки молерот, тоа се сеќавања и на односите помеѓу луѓето. Во тоа време скопјани не страдаа од статусни симболи, важен беше односот. Татко ми беше шнајдер, еден од најдобрите во Скопје, а кога ќе седнеше на маса во „Идадија“, со салата донесена од дома, со него седнуваа и универзитетски професори и лекари, кондураџии, молери… како беше она „лекар, пекар, апотекар“. Имаше дуќан кај стара Пошта, каде што беа седум шнајдери еден до друг, а еден од нив беше мајстор Ерџемет, за кој сите едногласно тврдеа дека е најдобар од нив. Еснафи беа, немаше завист, љубомора, национализам.
Денес се битни некои други вредности, парите, статусните симболи…
Не спорам дека парите се важни, секогаш биле важни, но тоа не е единствената и врвна вредност. Каде се честа, достоинството, пријателството, па и љубовта… ај, да не се разлигавам. Седиме со друштвото пред некој ден и помина еден наш познат богат човек, од оние што се збогатиле во деведесеттите. Разговорот замолкна, а потоа го коментиравме него. Ти тврдам дека еден куп луѓе кога сабајле се гледаат во огледало додека се бричат, се гледаат себеси како одраз на еден таков лик, посакуваат да се како него, откажувајќи се доброволно од себе, од својата индивидуалност.
Ги паметиш времињата кога си го почнувал новинарскиот занает, кога уредникот бил „све и свја“, кога текстовите се пишувале на машина…
Како не! Почетоците на сите нас во „Нова Македонија“ беа во Скопската рубрика. „Нова Македонија“ беше вистинско школо за новинарство. Јас сум генерација со Мирче Адамчевски, Мелпомени Корнети, Бранко Тричковски, Ерол Ризаов. Првите два месеца не пишував ништо, а потоа, пред Нова година добив задача да напишам седум и пол реда за новогодишна честитка, со иницијали, се разбира. Оние што добиле од уредникот задача да напишат пет реда ми беа љубоморни, а јас пак му бев љубоморен на тој што добил десет реда, е тој го форсира уредникот! Потоа нè распоредуваа во други редакции. Никогаш не сум ја сакал политиката, повеќе сакав да пишувам за културата или спортот, ама ми се падна токму политичка редакција. Ние, почетниците, пишувавме на едни машини тешки „брат брату“ 38 кила, додека големите новинари пишуваа на едни помали кабинет машини. Текстовите се пишуваа во два примерока, едниот беше за секој случај, доколку се загуби оригиналот. Имаше ситуации да диктирам текст директно во линотипно одделение во печатницата, значи директно во олово, линотиперот ги вадеше и ги сложуваше редовите директно за печатење. Потоа со душа чекавме да излезе бројот. Во тоа време се отвори Клубот на новинарите, каде што се собиравме и го чекавме утрешниот број. Ако вечерта заѕвонеше телефонот, знаевме дека уредникот го бара оној чиј текст не влегол во бројот. Какво разочарување! Се собиравме во тоа време и во „Букет“ или во „Театарче“, тоа беа нашите кафеани каде го теравме боемскиот живот.
А по две децении дојде време за „Денес“ и „Македонија денес“…
– Е, да! Се сменија времињата, „Нова Македонија“ се смени драстично и јас и Ѓорѓи Ајановски, главниот уредник, не се сложувавме со промените, сметавме дека е време за нешто ново. Се собравме повеќе колеги, изнајмивме еден голем магацин во „Трготекстил“, во кој имаше едно 7.000 закачалки, а од еден агол ни излетаа дури и лилјаци, ама го средивме, го опремивме со компјутери, го конципиравме како отворен деск, и почнавме со неделникот „Денес“. Во тоа време, 1998 година, постоеја само „Пулс“ и „Фокус“. По една година, се закануваше опасност да ни го преземат брендот и се налутив и им кажав на секоја страница од неделникот да напишат „наскоро дневен весник Македонија денес!“. Така и бидна, дневниот весник го отворивме од каприц.
За земјотресот…
– Бев детиште, живеевме во приземна куќа, мајка ми истрча со брат ми надвор, а мене ме фрли татко ми низ прозорец на кој имаше комарник. Право низ мрежата слетав надвор. Потоа, одевме по среде улиците, за да не ни падне нешто врз главите, да видиме како издржал дуќанот на татко ми. Она на што најмногу се сеќавам од земјотресот се облаците прашина и нивниот мирис. И ден-денес прашината ме потсетува на земјотресот.
